॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥
तरी कवणाते तापु पोळी । कैसेनि वो शोकु जाळी ।
जरी प्रसादरसकल्लोळी । पुरे येसि तू ॥ ३:१२ ॥
बाराव्या अध्यायाच्या सुरुवातीलाच ‘अनवरत आनंदे, वर्षतिये’ अशा शब्दांनी गुरुकृपेचे आपल्या जीवनात कसे प्रतिबिंब पडते हे माऊलींनी सांगितले. याचे मानसिक स्तरावरील स्पष्टीकरण आपण ‘विषयांच्या आकर्षणांपासूनची मुक्तता’ असे गेल्यावेळी बघितले. आता, ज्याचे मन विषयांत गुंतलेले आहे त्याला कळतेच की आपण अजून विषयसर्पांच्या मिठींतून मुक्त झालेलो नाही. परंतु सध्या ज्यांच्या मनाला विषयांचे फार आकर्षण वाटत नाही त्यांनीही आता विषयांपासून पूर्ण स्वतंत्रता मिळाली असा खात्रीपूर्वक निष्कर्ष काढणे धोकादायक असते. याचे कारण असे की आपले मन बरेच वेळा नैसर्गिकपणे, ज्याप्रमाणे एखादी माशी दैवयोगाने घाणीवर बसण्याऐवजी गुळाच्या ढेपेवर बसते त्याप्रमाणे, विषयांचा उपभोगांपासून विरक्त होऊन भगवंताचा विचार करते. परंतु अशा क्षणभर गुळावर बसल्याने माशी काही भुंगा (जो नेहमी केवळ फुलांचा मकरंदच चाखतो) झालेली नसते. म्हणूनच तीच माशी गुळावरून उठून तितक्याच आनंदाने निषिद्ध वस्तूंचा रस चाखायला जाते! अगदी तसेच विषयांचा क्षणिक वीट आलेल्या मानवाचे मन मूळ स्वभावानुसार परत व्यावहारीक गोष्टींत रममाण होते. अशा ‘स्मशान वैराग्य’ आल्याने आलेल्या लोकांत आणि गुरुकृपेने मानसिक परीवर्तन झालेल्या साधकांत काय फरक असतो याचे वर्णन वरील ओवीतून माऊली करीत आहे असे वाटते. श्रीज्ञानेश्वर महाराज या ओवीत म्हणत आहेत की “पूर्णपणे सद्‌गुरुकृपांकीत झालेल्या साधकाचे मन विचलित होईल असे एकही शारीरीक दुःख नाही, असा कुठलाही मानसिक दाह नाही. कारण त्याचे मन आनंदाने सतत भरलेलेच असते.”
जे चमकते ते सर्वच काही सोने नसते हे आपणांस माहीत आहेच. जेव्हा सोनाराकडे आपण एखादा दागिना घेऊन जातो तेव्हा त्याची किंमत करण्यास तो एक थेंब ॲसिड टाकले जाते. दागिना त्या थेंबाला काय प्रतिक्रिया देतो यावर त्यातील सोन्याची शुद्धता ठरते. भेसळीचे सोने रसायनाच्या थेंबाने फसफसते आणि शुद्ध सोने कुठलीच प्रतिक्रिया देत नाही! या जगातील आपले व्यक्तिमत्व म्हणजे दागिना आणि आतील प्रसन्नता हे त्याचे सोने असे समजण्यास हरकत नाही. वरील उदाहरणाप्रमाणे आपल्या मनाला लाभलेली शांतिची प्रत नक्की काय आहे हे कळण्यास भगवंत जीवनात आणिबाणीच्या प्रसंगांचे थेंब टाकतात. भेसळीच्या दागिन्याला फेस येतो त्याचप्रमाणे सामान्य जीवाचे मन चरफडून उठते. परंतु मन सद्‌गुरुकृपेने प्रसन्न आहे असा अस्सल साधक अतिशय शांतपणे, कुठलाही आक्रोश न करीता आलेल्या प्रसंगाला तोंड देतो. स्वतःच्या गल्लीत चांगले क्रिकेट खेळणारे खूप आहेत, पण त्यातला एखादाच सेहवाग असतो. फक्त असा खेळाडूच परदेशातील हिरव्या खेळपट्टीवरही स्वतःच्या गल्लीत खेळल्याप्रमाणे सहज खेळू शकतो तशी ही गोष्ट आहे. स्वतःची पातळी किती खोल आहे हे कळण्यास या जगातील घटनांची, आणि खास करुन विपरीत प्रसंगांची, अतिशय मदत होते. श्रीसंत गोंदवलेकर महाराज म्हणायचे की हे जग म्हणजे कॉलेजमधील रसायनशास्त्राच्या प्रयोगशाळेसारखे आहे. त्यामध्ये आपले स्वतःबद्दलचे जे काही आडाखे बांधले असतील ते खरे आहेत की नाही हे निरनिराळ्या चांचण्यांनी ठरविले जाते. अशा दृष्टीने बघितले तर वरील ओवीतून ‘गुरुकृपेनेच आपले मन कायमस्वरुपी या जगातील धकधकींपासून अलिप्त होते’ अशी ग्वाही माऊली आपणांस देत आहे असे वाटते.
गुरुकृपेशिवाय आपल्या मनाला चिरकाल स्थिरता लाभत नाही याचे कारण असे की सर्वसामान्यपणे मन शांत होते तेव्हा मनातील एखाद्या इच्छेची पूर्णता झालेली असते आणि दुसरीने अजून डोके वर काढलेले नसते. त्यामुळे मन रीकामे होऊन शांत झालेले असते. परंतु ज्याप्रमाणे रीता घट पाण्यात बुडविला असता आपोआप बाहेरचे पाणी त्यात भरु लागते त्याचप्रमाणे मनाची ही मोकळी अवस्था संसारात वावरताना फार काळ रहात नाही. एखादी सुप्त वासना वा व्यावहारीक संगतीने उत्पन्न होणारी कुठलीतरी नवीन वासना लगेच ती जागा भरुन टाकते आणि परत मनाला त्या इच्छापूर्तीचा ध्यास लागतो. आणि काहीतरी प्राप्त करायला हवे हा दाह जाणवायला लागतो. याउलट जेव्हा गुरुकृपा होते तेव्हा आपले मन रीकामे होत नाही तर आनंदाने भरुन जाते. आणि पूर्ण भरलेल्या भांडे नदीत बुडविले तरी बाहेरील जल घुसण्यास जागा नसते! आणि म्हणून अशी अवस्था चिरकाल टिकणारी असते. वरील ओवीतील ‘ताप’ हा शब्द शारीरीक दुःख दर्शवितो तर ‘शोक’ हा शब्द मानसिक व्यथा. व्यावहारीक जीवनात या दोन तऱ्हेच्या संकटांनीच आपण कष्टी होतो. त्याशिवाय इतर कुठलीच आपत्ती आपल्यासमोर येत नाही. गुरुकृपेनेच या दोन्ही गोष्टींना आपण सहजतेने सामोरे जाऊ शकतो.
गुरुकृपेने आपण किती कष्टप्रद स्थितींना तोंड देऊ शकतो याचे पराकोटीचे उदाहरण म्हणजे श्रीरामकृष्ण परमहंसांच्या पत्नी श्री शारदामाता होय. त्या म्हणायच्या की जेव्हा ठाकूर (रामकृष्ण परमहंस) होते तेव्हा मला एका जिन्याखाली राहायला लागायचे, त्या छोट्याशा जागेतच कितीतरी जणांचे भोजन बनवायचे लागायचे. याशिवाय भरदिवसा शरीराच्या नैसर्गिक मागण्यासुद्धा पूर्ण करणे शक्य नव्हते (कारण तेव्हाच्या पद्धतीमुळे बायका लोकांत येऊ शकत नसत) म्हणून सूर्य उगवायच्या आधी शारीरीक शौच्य आटोपून घ्यावे लागायचे मग दिवसभर परत बाहेर जायचे नाही! त्याचवेळी ठाकूरांच्या भोवती इतकी गर्दी असायची की महिनोंमहीने त्यांचे दर्शनही घडायचे नाही! (म्हणजे आवडत्या व्यक्तीचा वियोग हा मानसिक त्रासही त्याचवेळी भोगावा लागला.) परंतु इतक्या कठीण परीस्थितीतही माझ्या मनात जणू एक आनंदाचा हंडा भरुन ओसंडत वहात असायचा आणि मला कुठलेच कष्ट जाणविले नाहीत. लक्षात घ्या की अनेक वर्षे जिन्याखालच्या जागेत एकटे राहून सूर्य उगवायच्या आत आपले सर्व शारीरीक उपक्रम आटपायलाच हवेत असे बंधन पाळून आणि त्यातच पतिजवळीकीचा अभाव, यापेक्षा अधिक शारीरीक व मानसिक त्रास काय असेल? परंतु इतक्या प्रतिकूल परीस्थितीही ठाकुरांची कृपा पूर्णपणे झालेली असल्याने त्यांच्य मनातील आनंद कमी झाला नाही. आपल्या जीवनात तर यापेक्षा कितीतरी क्षुल्लक संकटे येतात आणि तरीही आपण विचलित होतो. आपल्या आयुष्याला कायमस्वरुपी स्वानंदी करायचे असेल तर सद्‌गुरुकृपेला पात्र होणे हा एकच उपाय आपल्यासमोर आहे असे माऊली वरील ओवीतून सांगत आहे असे वाटते. इति.
॥ हरि ॐ ॥
