॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥
सतरावियेचे स्तन्य देसी । अनाहताचा हल्लरु गासी ।
समाधिबोधे निजविसी । बुझाऊनि ॥ ७:१२ ॥
बाराव्या अध्यायातील गुरुस्तवनातील सद्‌गुरुंना माऊली आणि सत्शिष्याला बालक या रुपकाचे स्पष्टीकरण करणारी अंतिम ओवी आपण आज विवेचनाला घेतली आहे. योगमार्गात उच्च प्रगती झालेल्या साधकाच्या मुखात असलेल्या पडजीभेतून मधुर स्त्राव यायला लागतो. सतराविये या शब्दाने माऊलींनी या स्त्रावाला संबोधिले आहे असे समजले जाते. पडजीभेचा आकार एखाद्या स्तनाग्राप्रमाणे असल्याने हा अर्थ अतिशय समर्पक आहे यात शंका नाही. साधकाच्या अशा प्रगतीची दुसरी निशाणी म्हणजे कुठल्याही आघाताशिवाय निर्माण होणारा ध्वनी त्याला ऐकायला येऊ लागतो. या आवाजाच्या नादात त्याचे सर्व आयुष्य सहज अवस्थेत व्यतीत होऊ लागते. या अवस्थेचे वर्णन वरील ओवीतून माऊली करीत आहे असे म्हटले तर अजिबात चुकीचे ठरणार नाही. परंतु या लेखमालिकेत माऊलींच्या ओवींचे दैनंदिन जीवनात होणारे प्रतिबिंब बघायचा प्रयास होत असल्याने आपण वरील ओवीचा अर्थ असा घेऊ की “जीवनातील सर्व घटनांत भगवंताची लीला बघण्याची नजर सद्‌गुरु शिष्याला प्रदान करतात (सतरावियेचे स्तन्य देसी). या दृष्टीकोनात दंग होऊन समाजातील आपल्या निरनिराळ्या (म्हणजे मुलगा, पति, पालक, मित्र इत्यादी) अस्तित्वांचा विसर पडून एका सहज अवस्थेत आयुष्य जगायची प्रेरणा सद्‌गुरु देतात (अनाहताचा हल्लरु ऐकवून समाधिबोधे निजविसी) मग अजून काही मिळवायचे आहे या भावनेची तापदायक ज्योत शिष्याच्या मनातून नाहीशी होते. (बुझाऊनि)”
जीवनात आपल्यासमोर घटना घडतात हे खरे पण त्यांमध्ये आपणांस काय दिसते हे नक्की सांगणे कठीण असते. उदाहरणार्थ, कुरुक्षेत्राच्या युद्धभूमीवर दोन सैन्यांत मध्ये गेल्यावर अर्जुनाला आपल्यासमोर स्वकीय दिसले आणि त्याचवेळी भगवान श्रीकृष्णांच्या नजरेत तिथे वाममार्गाने जाणारे क्षत्रिय दिसले. आणि आपल्याला जे काही दिसते त्यावरच आपली बुद्धी कार्यरत होऊ शकते. म्हणूनच अर्जुनाच्या मनात युद्ध करण्याबाबत आपोआप संदेह उत्पन्न झाला पण भगवंतांच्या मनात तो होऊच शकला नाही! स्वतःच्या इंद्रियांवर संपूर्ण विश्वास असल्याने, (चंद्र पिवळाच आहे असे कावीळ झालेल्या माणसाला वाटते त्याप्रमाणे) आपणा सर्वांना अशी खात्री झालेली असते की जे आपल्याला दिसले तेच घडले आहे. आणि जीवनात आपले वर्तन आपणांस जे दिसते यावरच ठरत असते. म्हणजे काय तर प्रामाणिकपणे वागायची इच्छा असतानाही आपल्या हातून योग्य वर्तन तेव्हाच होऊ शकते जेव्हा आपली नजर भगवान श्रीकृष्णांसारखी साफ असते. आणि योग्य रीतीने दैनंदिन कर्मे करणे हा चित्तशुद्धीचा मार्ग असल्याने पारमार्थिक क्षेत्रात जगाकडे पहायची आपली दृष्टी बदलणे अतिशय महत्वाचे असते. गंमत म्हणजे स्वतःच्या प्रयत्‍नांनी आपण नजर बदलायचा प्रयत्‍न केला तर त्यात थोडीबहुत प्रगती होते पण एका ठराविक स्तरापलिकडे आपली दृष्टी विस्तृत होत नाही. कारण आपल्या कल्पनेबाहेर आपण जाऊ शकत नाही! आपल्या विचारधारणेत मूलभूत फरक पडायचा असेल तर “अकल्पनाप्य कल्पतरो” असलेल्या सद्‌गुरुंच्या कृपेची आवश्यकता असते. या पार्श्वभूमीवर आपण असे म्हणू शकतो की वरील ओवीतून माऊली असे सांगत आहे की जीवनाला निरंतर आनंददायक बनविण्यास आवश्यक असलेली व्यापक, सोळा कलांपेक्षा वेगळी अशी सतरावी, दृष्टी सद्‌गुरु साधकाला प्रदान करतात. मग अतिशय सामान्य घटनांतही सत्शिष्याला पारमार्थिक तत्वे दिसू लागतात. आणि दैनंदिन जीवनात बाह्य दृष्टीने काहीही फरक न करता साधकाच्या मनात एक आनंदाचा झरा कायम वहायला लागतो. अशा निरंतर दिसणाऱ्या भगवंतांच्या लीलेच्या दर्शनाच्या नादात तो आपले सामाजिक व्यक्तिमत्व सहजपणे विसरायला लागतो. म्हणजे व्यावहारीक स्तरावर तो झोपी जातो असे म्हटले तर ते चुकीचे ठरणार नाही. म्हणूनच भगवंताचे निरंतर अनुसंधान दर्शविण्यास माऊलींनी हल्लरु (अंगाईगीत) हा शब्द वापरला आहे असे वाटते. ज्याप्रमाणे शेवटी अर्जुनाने स्वतःहून आप्तांचा मोह सोडून युद्ध करण्याचा निर्णय घेतला त्याचप्रमाणे साधक आपल्या पूर्वग्रहांना विसरुन समोरील घटनेला जे योग्य आहे त्याप्रमाणे तोंड देतो. कुठलाही प्रयास न करता अगदी सहजपणे जेव्हा आपण योग्य वर्तन करतो तेव्हा त्या कर्मांचे बंधन आपल्यावर पडत नाही हा कर्माचा नियम आहे. कर्मबंधांतून सुटण्याच्या स्वातंत्र्याचा अनुभव किती सुखद आहे हे शब्दांत सांगणे कठीण आहे. असे वाटते की ‘सद्‌गुरु गणराज उदार समर्थ, घाली नयनात ज्ञानांजन । सहजसमाधि सापडले धन, लांचावले मन तयाठायी । चालता बोलता न ढळे आसन, न भंगे ते मौन कदाकाळी’ असे स्वामी स्वरुपानंदांनी जे म्हटले आहे ते याच अवस्थेचे वर्णन आहे. माऊलींना हा अर्थ वरील ओवीतील पहिल्या तीन चरणांत अध्यारुत आहे असे वाटते.
पण माऊली इतक्यावरच थांबत नाहीत! अंतिम अर्ध्या चरणातून सद्‌गुरुकृपेचा अजून एक सूक्ष्म अर्थ “बुझाऊनि” या शब्दाचा वापर करुन त्यांनी सांगितला आहे असे वाटते. लक्षात घ्या की आपल्या बाळाला आई अंगाईगीते गाऊन झोपविते तेव्हा झोप लागण्याआधी ते शांत झालेले असते. तसे पहायला गेले तर आपण सुखाने झोपी जाऊ शकतो आणि दुःखाने थकूनसुद्धा निद्रीतावस्थेत जाऊ शकतो. पण अस्वस्थ अवस्थेत झोपी गेलेल्या माणसाला गाढ निद्रा लागत नाही. निरनिराळी, चित्रविचित्र स्वप्ने पडून तो दचकून जागे व्हायची शक्यता असते. पण जो दिवसभाराची सर्व कर्मे आटोपून शांत चित्ताने झोपी गेलेला आहे त्याच्या निद्रेत भंग होण्याची शक्यताच नसते! स्वतःच्या व्यावहारीक रुपांबद्दल साधक अनभिज्ञ झालेला आहेच पण तो सर्व कामनांचे शमन होऊन त्याबद्दल निद्रीत झालेला आहे असे माऊली म्हणत आहे! एखाद्या बाळाला झोपविताना आधी त्याची आई त्याला शांत करते आणि मग अतिशय प्रेमाने त्याला झोपविते त्याप्रमाणे शिष्याला सहजसमाधिवस्थेत सद्‌गुरु नेतात. म्हणजे काय, तर सद्‌गुरुकृपांकीत झालेला साधक नुसता सहजसमाधिवस्थेत असतो असे नाही, तर तो स्थितप्रज्ञ झालेला असतो. ‘आता न धावे मन, तुझे चरण देखलिया’ अशी त्याची अवस्था होते. या सूक्ष्म वैशिष्ट्याचे वर्णन ‘बुझाऊनि’ या निव्वळ एका शब्दाने स्पष्ट करण्याचे सामर्थ्य केवळ माऊलींच्या असामान्य प्रतिभेतच आहे असे वाटते. खरोखर आपण किती भाग्यवान आहोत की आपणांस पारमार्थिक तत्वांच्या अमृताचे पान सर्वसाधारण भांड्यातून (म्हणजे रुक्ष तात्विक विवेचनाने) न होता ज्ञानेश्वरीरुपी अलौकिक सुवर्णपात्रातून होत आहे! असो.
अशा रीतीने तीन ओव्यांतून सद्‌गुरु आपल्या शिष्याची किती काळजी घेतात हे माऊलींनी आई-बालक या रुपकातून स्पष्ट केले आहे. यानंतर साधकाला या कृपेची जाणीव असल्याने तो कसे वर्तन करतो हे सांगितले आहे. त्यावर आपण पुढच्यावेळी विचार करु. इति.
॥ हरि ॐ ॥
