॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥
यथाऽऽकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान्‌ ।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ६:९ ॥
नवव्या अध्यायातील गेल्या दोन श्लोकांतून स्वतःच्या निर्गुण स्वरुपाच्या अस्तित्वानेच जरी हे सर्व विश्व गोचर होत असले तरी माझा त्याच्याशी काहीही संबध नाही असे ठामपणे भगवान श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला सांगितले. हीच गोष्ट अधिक स्पष्ट होण्यास वरील श्लोकातून ते एक उदाहरण देत आहेत. भगवान म्हणत आहेत: ज्याप्रमाणे पृथ्वीच्या वातावरणातील हवेचा सर्व साठा कायम आकाशात राहून त्यातच सतत भ्रमण करीत असतो, त्याचप्रमाणे या विश्वातील सर्व गोष्टी माझ्यात अस्तित्वात आहेत.आकाशात हवा आहे असे आपण म्हणतो परंतु आकाशाचा हवेशी काहीही संबंध नसतो. एव्हढेच नव्हे तर जिथे हवा संपते तिथेच आकाश सुरु होते! परंतु आकाशाच्या अस्तित्वानेच हवेला चलनवलन करण्यास जागा मिळते आणि हवेचे संपूर्ण अस्तित्व अशा संबंधरहीत आकाशानेच तयार होते. अगदी त्याचप्रमाणे भगवंतांच्या निव्वळ अस्तित्वाच्या छत्राखाली हे चराचर उत्पन्न झाले आहे असे भगवान म्हणत आहेत. या लेखातून आपण या उदाहरणाचा आधार घेऊन साधकाच्या दैनंदिन जीवनाला यामुळे कुठली दिशा मिळू शकेल यावर विचार करु.
खरे म्हणजे कुठल्याही उदाहरणाला जास्त समजण्याचा प्रयत्न करणे परमार्थाच्या दृष्टीकोनातून धोकादायक ठरु शकते. स्वामी स्वरुपानंदांचे सत्शिष्य श्री सत्यदेवानंद सरस्वती ही गोष्ट स्पष्ट करण्यास म्हणायचे की चिंधीच्या बाहुलीत काय दडलेले आहे हे पहायला चिंध्यांच्या गाठी सोडल्या तर हातात नुसत्या चिंध्याच राहतात. त्याचप्रमाणे कुठल्याही उदाहरणात उगाचच खोलवर शिरुन जास्त समजण्याच्या प्रयत्‍नांत मूळ मुद्दा काय आहे हे विसरुन निव्वळ शब्दांच्या जंजाळात अडकण्याचा धोका असतो. परंतु गीतेतील प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ नित्यनूतन आहे असे भगवान शंकरांनी पार्वतीदेवीला सांगितले असल्याने (तेथ हरु म्हणे नेणिजे। देवी जैसे का स्वरुप तुझे। तैसे हे नित्यनूतन देखिजे। गीतातत्व ॥ज्ञा. ७१:१॥ ), आपणांस वरील उदाहरणावर तारतम्य ठेऊन अधिक विचार करायला हरकत नाही असे वाटते.
या श्लोकातील आकाश आणि हवा यांच्या संबंधाचे उदाहरण देण्यास संदर्भ काय आहे? तर आधीच्या दोन श्लोकांत सांगितलेले भगवंतांचे विश्वाशी नाते. म्हणजे आकाश हे भगवंतांचे रुपक आहे आणि या चराचरातील सर्व जीव म्हणजे हवेतील अणू-रेणू. हवेतील अणूंचे अस्तित्व सतत असते परंतु ते दृष्यस्थितीत येण्यास त्यांना प्रवाहीत होणे जरुरी असते. त्यातसुद्धा, त्यांचे प्रवाहीत होणे त्यांचे स्वतःचे कर्म नसते तर बाह्य तपमानावर अवलंबून असते आणि एका ठिकाणाहून दुसरीकडे गेल्यावरसुद्धा त्यांच्या मूळ रुपात बदल पडत नाही. उदाहरणातील या वैशिष्टांचे आपल्या जीवनात काय प्रतिबिंब पडते हे आपण इथे बघणार आहोत.
हवेतील रेणूंप्रमाणेच चराचरातील सर्व जीव सात्विक, राजसिक आणि तामसिक गुणांच्या प्रभावात येऊन कर्मे करीत असतात असे दिसून येते. एव्हढेच नव्हे तर हवेचा कण या जगात नक्की कुठे आहे या माहीतीवरुन त्याचे स्वरुप जाणणे जसे अशक्य आहे त्याचप्रमाणे या देह-मनाच्या आधारावर घडलेल्या आपल्या कर्मांवरुन स्वतःची ओळख करुन घेणे अशक्य आहे. म्हणजे काय तर कुठलीही कर्मे हातून घडली तरी आपल्या मूळ अस्तित्वात बदल पडत नाही. (म्हणूनच लहानपणापासून आत्तापर्यंत इतकी कर्मेकरुनसुद्धा आपण स्वतःचे अस्तित्व जन्मापासून एकच आहे असे मानतो.) त्यामुळे हवेचा कण आकाशात एका ठीकाणाहून दुसरीकडे जाणे याचा अर्थ आपल्या जीवनात कर्मे करणे असा होतो. अशा रीतीने विचार केल्यास वरील उदाहरण आपणांस असे सांगत आहे की जसे जन्माला येताना होतो तसेच आपण आत्ताही आहोत आणि आत्तापर्यंत आपल्याहातून झालेली कर्मे म्हणजे त्रिगुणांच्या प्रभावाखाली भगवंतांच्या विश्वरुपामधील आपला प्रवास होय. हा प्रवाससुद्धा आपोआप त्रिगुणांच्या प्रभावामुळे आणि पूर्वसंचितामुळे झालेला आहे. म्हणजे काय तर आपण या संसारात नक्की किती आणि कुठली कर्मे केली आहेत यावरुन आपल्या स्वरुपाची ओळख होऊच शकत नाही. श्री निसर्गदत्त महाराजांना जेव्हा अनुग्रह मिळाला तेव्हा अगदी हेच वाक्य (तू जन्माला आलास तेव्हाच्या तुझ्यात आणि आत्ताच्या तुझ्यात काहीही फरक नाही) त्यांच्या गुरुंनी का सांगितले हे या श्लोकाने स्पष्ट होते. केवळ या वाक्यावर चिंतन आणि मनन करुन मी सिद्ध झालो असे नंतर स्वतः श्रीनिसर्गदत्त महाराजांनी सांगितले.
खरोखर, स्वतःच्या जीवनाबद्दलचे हे सत्य जर आपणास निःसंशय पटले तर आपोआप आपल्या जीवनशैलीत आमुलाग्र बदल होतो. स्वतःच्या आई, बाबा, मुलगा, नुलगी, सेवक, अधिकारी अशा अनेक जवळ बाळगलेल्या रुपांचे ममत्व आपणांस आहे कारण त्यातून आपण स्वतःला बघायचा प्रयत्न करीत असतो. अगदी खोलवर आपल्या मनात अशी एक समजूत रुजलेली आहे की स्वतःकडुन घडलेल्या या कर्मांमुळे आपण या जगात स्वतःचे अस्तित्व निर्माण करीत आहोत. आपल्या या मानसिक धारणेचे संपूर्ण उच्चाटन करणे जरुरी आहे. कारण जोपर्यंत कर्मांच्या आधारावर स्वतःच्या आयुष्याचे समर्थन करण्याचा विचार मनातून पूर्णपणे निघून जात नाही, तोपर्यंत स्वतःच्या गुणातीत, कर्मरहित अस्तित्वाला जाणून घेण्याची योग्यता आपणास लाभत नाही. आत्तापर्यंतची आणि पुढे होणार असलेली आपली सर्व कर्मे “तैसा अन्वयाचेनि आधारें। जातीचेनि अनुकारें। जे जेणें अवसरें। करणे पावे ॥ज्ञा. ४५:६॥” अशी केवळ प्रकृतीच्या आणि पूर्वसंचितांच्या परीणामांनी झालेले आहे हे कळणे अतिशय महत्वाचे आहे. या जाणीवेत क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ यांच्यामधल्या भेदाची पूर्ण कल्पना आहे. म्हणून या ज्ञानामुळे आपोआप अमानित्व आणि अदंभित्व हे गुण आपल्यामध्ये विकसित होऊन सिद्धत्वाची प्राप्ती होते. वरील उदाहरणावरील चिंतनाने आपणास असा विचार करण्यास साह्यता मिळते.
या उदाहरणातील हवेच्या कणामध्ये स्वतःला बघण्याचा दुसरा परीणाम आता आपण बघू. हवेच्या कणाचे वातावरणातील सध्याचे ठीकाण म्हणजे आपले या संसारातील सध्याचे स्थान. ज्याप्रमाणे हवेचा कुठलाही कण स्वतःला ठराविक स्थळांतच बांधून ठेवत नाही त्याचप्रमाणे आपण स्वतःला ठराविक रुपांत बंदिस्त करणे योग्य होत नाही. स्वतःला कुठल्यातरी एका रुपात बघण्याचा प्रयत्न करणे म्हणजे स्वतःच्या चलनशीलतेला सोडून एका चाकोरीत राहणे. आपली नैसर्गिक परीव्राजकता सोडून गृहस्थ बनणे. परमार्थातील सर्व साधनेच्या मार्गांत परीव्राजकतेला महत्व का आहे हे इथे स्पष्ट होते. भगवंतांना प्रिय असलेल्या नराप्रमाणे “अनिकेत” (पहा: श्लोक १९, अध्याय बारा) व्हायचे असेल तर स्वतःच्या सर्व प्रतिमांतील मिथ्यत्व जाणणे अत्यावश्यक आहे. व्यावहारीक दृष्टीने प्रपंचात राहूनसुद्धा बेघर होणे म्हणजेच स्वतःचे आकाशातील हवेप्रमाणे सर्वत्र विहार करण्यास तयार असणे होय. एकदा आपण स्वतःच्या हातून घडलेल्या कर्मांशी जोडलेले नाते तोडले की ही अवस्था सहज प्राप्त होते. मग आपण जे समोर येईल त्याचा सकारात्मक स्वीकार करतो आणि “जन्माला येऊन काय केलेस?” असे कुणी विचारले तर “काहीही नाही” असे सत्यवचन आपल्या मुखातून आपोआप बाहेर पडते. जोपर्यंत या प्रश्नाचे उत्तर म्हणून आपण स्वतःची व्यावहारीक वा आध्यात्मिक कर्तबगारी दाखवीत आहोत तोपर्यंत आपणांस पारमार्थिक सत्य कळलेले नाही असे समजण्यात काहीच चूक नाही. स्वानुभूतीने स्वतःच्या संपूर्ण नैष्कर्म्याची सत्यता पटणे म्हणजेच परमार्थ होय. भगवंतांनी वरील श्लोकात दिलेल्या उदाहरणावर अशा तऱ्हेने चिंतन-मनन घडले तर जरुर या सत्यतेच्या प्रकाशात आपल्या आयुष्याची वाटचाल होईल. भगवद्गीतेचा अभ्यास करणे म्हणजे असे चिंतन सतत करणे आणि त्यातून जो बोध होईल त्याप्रमाणे आयुष्य जगणे. बरोबर ना?
॥ हरि ॐ ॥
Shreedhar यांनी पोस्ट केले 