॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥
श्रीमद्भगवद्गीतेवरील भाष्य म्हणून श्रीज्ञानेश्वरी सांगितलेली असली तरी त्यामध्ये अनेक पैलू असे आहेत जे मूळ ग्रंथात आढळत नाहीत. उदाहरणार्थ, ज्ञानेश्वरांनी बऱ्याच ठिकाणी संजयाच्या आणि धृतराष्ट्राच्या मनःस्थितींचे वर्णन केले आहे. जसे की गीतेच्या अगदी पहिल्या श्लोकातील “मामकाः” या शब्दाचा आधार घेऊन त्यांनी विवरणाची सुरुवातच ‘तरी पुत्रस्नेहे मोहितु । राया संजयाते पुसतु’ अशी आहे. मोहात अडकलेल्या मानवास कधीही सत्य दिसू शकत नाही. अशारीतीने फक्त अर्ध्या ओवीतून माउलींनी गीतेच्या गूढार्थाबद्दल धृतराष्ट्राच्या मनातील असंवेदनशील अवस्थेचा पाया स्पष्ट केला आहे! परंतु अशा अनेक गोष्टींमधील माउलींची प्रतिभा प्रकर्षाने दाखविणारी कृती म्हणजे श्रीज्ञानेश्वरीतील सद्गुरुस्तवने होय. स्वतःला गीतेवरील ओवीबद्ध भाष्य करण्याची शक्ती मिळाली याबद्दलची कृतज्ञता व्यक्त करण्यास त्यांनी ज्या स्तवनरुपी रचना केल्या आहेत त्या अतिशय अर्थपूर्ण आणि गहन आहेत. जीवनात सद्‌गुरुंचे स्थान काय असायला हवे याची शिकवणसुद्धा यांतून आपणांस मिळते. या लेखमालिकेतून त्यांच्या अर्थाचा मागोवा घेण्याचा प्रयत्‍न होणार आहे.
व्यवहारात जेव्हा आपण एखादी नवीन गोष्ट शिकतो तेव्हा नक्की काय होते? तर आपल्याला आधीच माहीत असलेल्या क्रियांचा आपण नवीन उपयोग करायला शिकतो. उदाहरणार्थ, चारचाकी वाहन चालवायला जेव्हा जमते तेव्हा आपण डोळ्यांनी बघणे, हातांनी पकडणे व पायाने दाबणे या पूर्वीपासून जमणाऱ्या क्रियांना वेगळ्या वातावरणात (गाडीत ड्रायव्हर सीटवर बसून) एका विशिष्ट पद्धतीने वापरायला शिकतो. अशा दृष्टीने बघितल्यास गाडी चालवायला शिकणे हे ज्ञान मूलभूतपणे नवीन नाही तर केवळ पूर्वीच्याच ज्ञानाचा एक नवीन उपयोग आहे. जेव्हा आपण पायाने चालायला, डोळ्यांनी बघितलेल्या गोष्टींवर प्रतिक्रिया द्यायला शिकलो तेव्हाच सुप्त रुपात गाडी चालवायलासुद्धा शिकलो असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही. अशा नजरेने स्वतःच्या व्यावहारीक जगातील ज्ञानाकडे बघितल्यास लक्षात येते की आपले कुठलेही नवीन ज्ञान ‘कर्मेद्रियांना वापरायचे कसे’ आणि ‘बुद्धी व स्मरणशक्तीचा उपयोग कसा करायचा’ हे कळण्याचा परीणाम आहे! आणि या दोन गोष्टी आपण अगदी लहानपणीच शिकलेलो आहोत! त्यामुळे तारुण्यावस्थेत आल्यापासून आपण जे काही भौतिक ज्ञान प्राप्त केले आहे ते सर्व बालपणी प्राप्त केलेल्या ज्ञानाचाच नवा अवतार आहे असे म्हणणे चुकीचे ठरणार नाही. चालणे, बोलणे, पकडणे, लक्षात ठेवणे अशा काही सोप्या गोष्टींवरच आपल्या सर्व शारीरीक क्रिया होत असतात. त्यामुळे असे लक्षात येते की व्यावहारीक गुरु आपणांस जेव्हा गोष्ट शिकवितात तेव्हा आपल्या आधीच्या ज्ञानाचाच परीणाम सांगत असतात. पूर्णपणे नवीन गोष्ट कधीच शिकवित नाहीत. याचा अर्थ असा की स्वप्रयत्‍नानेसुद्धा आपण स्वतःला शिकवू शकतो. गुरुंच्या उपदेशाने ज्ञान निश्चित लवकर प्राप्त होते पण ज्ञान प्राप्त करण्यास गुरुंची आवश्यकता असतेच असे नाही. गुरुंशिवाय स्वतःला शिकविणारे यशस्वी कलाकार, शास्त्रज्ञ, खेळाडूंची उदाहरणे या वस्तुस्थितीलाच दर्शवितात.
या विचारसरणीचा परीणाम म्हणजे जेव्हा एखादा सुशिक्षित साधक पारमार्थिक क्षेत्रात पदार्पण करतो तेव्हासुद्धा गुरु अध्यात्मज्ञान प्राप्त करण्यासाठी अनिवार्य आहेत असे समजत नाही, तर उपयुक्त समजतो. म्हणजे काय, तर गुरुंमुळे ज्ञानप्राप्ती सोपी होईल असे समजतो, पण त्यांच्याशिवाय ज्ञान मिळणारच नाही असे समजत नाही. पण परम-अर्थ हा नेहमी स्वयंभू असतो, आधीच्या ज्ञानावर अवलंबून नसतो. त्यामुळे स्वतःच्या प्रयत्‍नांनी (जे नेहमी पूर्वज्ञानावर आधारीत असतात) आपण कधीही भगवंताला जाणू शकत नाही. या वस्तुस्थितीला न जाणणारा साधक गुरुकृपेने मिळालेल्या ज्ञानाने गुरुंबद्दल फक्त कृतज्ञ राहतो. एखाद्या व्यक्तीने मदत केली म्हणून खोलवर कतज्ञ राहणे आणि त्या व्यक्तिशिवाय जगूच शकत नाही अशी भावना ठेवणे यातील फरक सूक्ष्म आहे. परंतु पारमार्थिक क्षेत्रात सूक्ष्म गोष्टी महत्वाच्या असल्याने या फरकाचा परीणाम साधकाच्या जीवनात भगवंतापासून वंचित होणे असा विलक्षण होतो. याचे कारण असे की निव्वळ कृतज्ञता असण्याने (मग ती कितीही मनापासून असो) आपल्यातील अहंकार फक्त दबला जातो, त्याचा संपूर्णपणे लोप होत नाही. आणि अहंकाराचा जरासा वारा जरी लागला तरी साधकाच्या अंगात नास्तिकतेचा ज्वर चढू लागतो, भगवंतापासूनचा वियोग सुरु होतो. साधकाच्या मनात गुरुंची ही अनिवार्यता भिनण्यास असे म्हटले आहे की
न शास्त्रात्‌ प्राप्यते ज्ञानं न तु तर्कवितर्कणात्‌ ।
प्राप्यतेऽध्यात्मज्ञानं तु केवलं गुरुसेवनात्‌ ॥
ज्याप्रमाणे एकाने दुसऱ्याकरता दिलेले पैसे व्यवस्थित पोहोचविले तर स्वतः दान केल्याचा अभिमान उत्पन्न होत नाही किंवा यजमानाच्या धार्मिक क्रियेस आलेल्या ब्राह्मणास स्वतः यज्ञ केल्याचा अहंगंड उत्पन्न होत नाही त्याचप्रमाणे अध्यात्मिक क्षेत्रातील ज्ञानाने साधक अहंकाराच्या बंधनात अडकत नाही कारण त्याला हे ज्ञान आपल्या गुरुंनी (स्वतःची कुवत नसताना) प्रदान केले आहे याचीसुद्धा जाणीव असते. श्रीरामकृष्ण परमहंस म्हणायचे “ज्याप्रमाणे तांदूळ कांडताना कुणीतरी सतत धान्य ओतत असते त्याचप्रमाणे एखाद्याने प्रश्न विचारला की आई माझ्या मनात उत्तर भरविते!” कुठल्याही संतचरीत्राचा अभ्यास केला तर त्यांच्या जीवनात गुरुंचे महत्व आपल्या जीवनातील श्वास घेण्याच्या महत्वाएवढे आहे असे दिसून येते. त्यांची ही विचारसरणी केवळ भावनोद्रेक वा विनम्रता नसून त्यांच्या नसानसांत भिनलेली वस्तिस्थिती आहे हे लक्षात घेणे जरुरी आहे. लक्षात घ्या की आपण गुरुंना किती अत्यावश्यक समजतो यावर त्यांचे मोठेपण न दिसता स्वतःची प्रगती दिसून येते. म्हणूनच स्वतःला कधीही मोठेपण न देणारे रामकृष्ण परमहंसदेखील आपल्या शिष्यांना विचारायचे की तुझ्यामते मी किती मोठा आहे ते सांग! एकदा एकाने सांगितले की तुम्ही प्रत्यक्ष भगवंताचे अवतार आहात. त्यानंतर ते दुसऱ्यांना सांगत होते की हा साधक उच्च कोटीचा आहे, पहिल्याच भेटीत त्याने मला सांगितले की तुम्ही भगवंताचे अवतार आहात! श्रीज्ञानेश्वरीतील सद्गुरुस्तवने त्यांच्या जीवनातील या वस्तुस्थितीला प्रतिभायुक्त शैलीने अतिशय प्रभावीपणे आपणापुढे मांडते. यात अतिशयोक्ती नसून सत्यतेचे दर्शन आहे. यातून निव्वळ श्रीनिवृत्तीनाथांचे कर्तृत्व प्रगट होत नाही तर माउलींची स्वतःची अवस्थासुद्धा उघड होते. सोनचाफ्याच्या फुलांना दडवून ठेवले तरी त्यांचा वास आपण लपवू शकत नाही. त्याचप्रमाणे संपूर्ण ज्ञानेश्वरी ग्रंथात स्वतःला लपविणाऱ्या माउलींचे अस्तित्व या स्तवनांतून सर्वज्ञात होते असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही. श्रीज्ञानेश्वरीतील सद्‌गुरुस्तवनांमागील या सिद्धांताना ध्यानात ठेवून आपण त्यावर विचार करायचा प्रयत्‍न करु.
॥ हरि ॐ ॥
