॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥
आइके गा आर्तबंधू । निरंतर कारुण्यसिंधू ।
विशदविद्यावधू- । वल्लभा जी ॥ ३:१४ ॥
चवदाव्या अध्यायातील स्तवनातील वरील ओवीतून माऊली सद्‌गुरुंच्या काही वैशिष्ट्यांचे वर्णन करताना म्हणत आहे “तुम्ही सर्व दुःखितांचे (थोरले) बंधू आहात. कुठल्याही परिस्थितीत आपल्यातील कृपा कमी होत नाही आणि ज्या विद्येने आत्मबोध जागृत होतो त्या विद्येने तुमच्या गळ्यात वरमाळा आपणहून घातलेली आहे. अहो महाराज मी (पुढे) काय म्हणणार आहे ते ऐकायची कृपा माझ्यावर करा.”
जेव्हा कठीण प्रसंग येतो तेव्हा कोण आपल्यावर खरे प्रेम करत आहे हे दिसून येते. समोर आलेल्या आणिबाणीच्या प्रसंगाने जेव्हा मन विचलित झालेले असते तेव्हा आपली स्थिती अतिशय नाजूक होते आणि इतरांना सहजपणे आपल्यावर वर्चस्व गाजविता येते. अशावेळी जो अतिशय सहानुभूतीने आपल्याला सांभाळायचा प्रयत्‍न करतो त्याचे आपल्यावर निर्व्याज प्रेम आहे असे समजले तर चुकीचे ठरत नाही. परंतु दुसऱ्याच्या मनात आपल्याबद्दल प्रेम असूनही मदत करायची क्षमता असेल याची खात्री आपण देऊ शकत नाही. मनातील प्रेमाबरोबर अशा व्यक्तिमध्ये जर आपले दुःख दूर करायची ताकद असेल तर तीचे अस्तित्व अजूनच महत्वपूर्ण होते. वरील ओवीतून ज्ञानेश्वर महाराज आपल्या गुरुंमध्ये प्रेम आणि क्षमता या दोन्ही गोष्टी निरंतर जागृत असतात असे सांगत आहेत. ते कसे यावर आपण विचार करु.
आपणा सर्वांचे अस्तित्व शरीर आणि मन अशा दोन पातळींवर असते. शरीराने आपण जगातील घटनांना वा व्यक्तिंना सामोरे जात असतो. अशा वेळी त्यामध्ये आपण मनाने किती गुंतावे याचा निर्णय आपल्यावर सोडलेला असतो. उदा. अगदी जवळच्या मित्राशी गप्पा मारतानासुद्धा आपले मन तिथेच असेल याची खात्री नसते! आपल्या मनाला समोरील गोष्टींत न अडकण्याचे हे स्वातंत्र्य भगवंतांनी जन्मजात दिलेले आहे. ही वस्तुस्थिती वरील ओवीच्या विवेचनामध्ये अतिशय महत्वाची आहे. कारण असे की आपण जेव्हा आपल्यावर एखादे संकट आलेले आहे असे म्हणतो तेव्हा दरवेळी आपण आलेल्या आपत्तीत मनाने गुंतलेलो असतो. शरीराला कष्ट सोसण्याची वेळ आली तरी जर मनाने ते संकट आहे असे मानले नाही तर शरीराला होणारा त्रास आपत्ती वाटत नाही. उदाहरणार्थ, माहेराहून आवडती व्यक्ति येणार आहे म्हणून सासुरवाशीण सकाळी लवकर उठून दिवसभर स्वयंपाकखोलीत मग्न राहते पण स्वयंपाक करण्याचे शारीरीक कष्ट तीला संकट वाटत नाहीत! याउलट नवऱ्याच्या न आवडणाऱ्या मित्राला साधा चहा करतानाही आपण किती कष्टांत आहोत असे तीला वाटते! हीच गोष्ट आपल्या सर्व जीवनाला लागू होते हे लक्षात घेणे जरुरी आहे. आपल्यासमोर आलेली घटना आपणांस त्रास तेव्हाच देते जेव्हा आपण त्यामध्ये मनाने गुंतलो जातो आणि बुद्धी असे ठरविते की जे होत आहे ते योग्य नाही. श्रीसंत गोंदवलेकर महाराज म्हणायचे “जेव्हा तुम्ही शरीराच्या त्रासाला तोंड देत असता तेव्हा मनाने दुःखी व्हायलाच हवे अशी जबरदस्ती कुणी तुमच्यावर केलेली नसते. तुम्ही तेव्हासुद्धा शांतपणे रामनाम घेऊ शकता.” जेव्हा आपण दुःखित असतो तेव्हा त्यापासून सुटका निव्वळ समोरील स्थूल कारणाचा विनाश करण्याने होत नाही तर आपले मन त्या घटनेपासून आणि घटनेच्या संभावित परिणामांपासून मुक्त होण्याने होते ही वस्तुस्थिती जाणून घेणे अत्यावश्यक आहे.
वरील विवेचनामुळे हे स्पष्ट होते की आपल्यासमोर आलेल्या आपत्तीपासून स्वतःची खरी सुटका करून देणारा केवळ तोच असू शकतो जो आपल्या मनाची त्या आपत्तीशी असलेली बांधिलकी तोडू शकतो. म्हणूनच ज्याच्याकडे दुसऱ्याच्या मनाला वळविण्याचे सामर्थ्य आहे तोच सर्व आर्तांना सहाय्य करणारा होऊ शकतो. भगवंतांकडे असलेले हे सामर्थ्य ज्ञानेश्वरीत “परचित्तलक्षणांचा रावो” या शब्दांनी माऊलींनी भगवान श्रीकृष्णांना संबोधित करून सूचित केले आहे! परंतु निव्वळ श्रीकृष्णांकडेच नाही तर ज्या व्यक्तीने आपल्या स्वरूपस्थित भगवंतांशी नित्य जवळीक साधलेली आहे त्या व्यक्तीतही हे सामर्थ्य सहजपणे येते. म्हणूनच आपल्या गुरूंना ‘आर्तबंधू’ असे म्हंटल्यावर त्याचे कारणही माउलींनी वरील ओवीत सांगितलेले आहे असे वाटते. ते काय तर त्यांना स्वरूपज्ञान प्राप्त झाले आहे (ते विशदविद्यावधूवल्लभ झालेले आहेत). अशा रीतीने ओवीतील शेवटच्या दोन चरणांनी आपल्या गुरूंकडे लोकांना दुःखांतून बाहेर काढण्याचे सामर्थ्य सांगितले आहे.
परंतु नुसते सामर्थ्य असून भागत नाही. त्याचा योग्य उपयोग करण्याची इच्छा जागृत असणेही आवश्यक असते. उदाहरणार्थ, अतिशय श्रीमंती असूनही दान करण्याची वृत्ति नसेल तर त्या श्रीमंतीचा इतरांना काय उपयोग? परंतु पहिल्या दोन चरणांतून त्यांनी आपल्या गुरुंमध्ये नुसती ताकद आहे असे नाही तर त्या ताकदीचा योग्य विनियोग करण्याची बुद्धीसुद्धा आहे हे स्पष्ट केलेले आहे. ज्याप्रमाणे जेष्ठ बंधूंकडे जाऊन आपण आपल्या मनावरील सावट दूर करतो त्याचप्रमाणे श्रीनिवृत्तिनाथांकडे गेल्यावर ते सहजपणे समोर आलेल्या आर्त मनुष्याच्या मनाला दुःखापासून मुक्त करतात. असे पहिल्या चरणांत सांगितल्यावर दुसऱ्या चरणांत (निरंतर कारुण्यसिंधू) ते म्हणत आहेत की स्वतः केलेल्या या उपकारांचा नंतर काही मोबदला मिळावा ही अपेक्षा माझ्या गुरूंच्या मनात अजिबात नाही. लक्षात घ्या की गुरू आपणांस मदत करतात त्या क्रियेमध्ये व्यवहार नसतो तर प्रेम असते! निव्वळ मदत करायची म्हणून त्यांनी आपल्यासमोरील संकट दूर केलेले असते. म्हणूनच त्यांच्या मदतीला ‘कृपा’ हा शब्द आपण वापरू शकतो! थोडक्यात सांगायचे म्हणजे श्रीनिवृत्तिनाथ हे १. कृपा, २. सामर्थ्य आणि ३. स्वरूपस्थितभगवंत असा गंगा-यमुना-सरस्वती यांचा त्रिवेणी संगम आहेत असे या ओवीचे वर्णन केले तर चुकीचे ठरणार नाही असे वाटते.
अशारीतीने वरील ओवीतून माऊली निवृत्तीनाथांमध्ये असलेल्या सामर्थ्याची जाणीव करून देतानाच ते त्या शक्तिचा निरंतर सदुपयोगच करतात अशी ग्वाहीही देत आहेत. आपल्यामध्ये जे काही थोडेफार सामर्थ्य आहे त्याचा असाच विनियोग करण्याची प्रेरणा आपण यातून घेऊ शकतो! यानंतर माऊली आपल्या सद्‍गुरुंना काय सांगणार आहेत त्यावर आपण पुढे विचार करू. आज इतकेच.
॥ हरि ॐ ॥
भावतरंग 