॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥
न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय ।
उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥९:९ ॥
गेल्या दोन श्लोकांमधून भगवान श्रीकृष्णांनी सृष्टीमधील सर्व जीव प्रकृतीच्या वर्चस्वाखाली कसे पराधीनपणे जगत आहेत आणि निव्वळ देहाच्या विनाशाने कुणालाही सुटका कशी मिळत नाही हे स्पष्ट करुन सांगितले. प्रकृतीने तयार केलेल्या कर्मबंधनांच्या चक्रव्यूहात आपण जन्म घेतल्याक्षणीच अडकलेलो आहोत. त्यातून जीवाने स्वतःची सुटका कशी करून घ्यायची हे आता भगवान स्वतःचे उदाहरण पुढे करुन स्पष्ट करताना म्हणत आहेत की : “(प्रकृतीचे रुप घेऊन केलेली) ही कर्मे मला बांधू शकत नाहीत कारण मी त्या सर्व कर्मांपासून अलिप्त आहे आणि त्यांच्याबाबतीत उदासीन आहे. ”
भगवंतांनी सर्व सृष्टीला निर्माण केले आहे असे आपण मानतो. त्यांनी निर्माण केलेल्या काही घटकांना (स्वतःची बुद्धी, शारीरीक क्षमता इत्यादी) हाताशी धरुन आपण स्वतःच्या सर्व कर्मांची निर्मिती करतो. अशा रीतीने बघितल्यास आपली सर्व कर्मेसुद्धा भगवंतांच्या विश्व निर्माण करण्याच्या कर्माचाच परिणाम आहेत आणि तरीपण भगवान त्यांच्यापासून मुक्त आहेत आणि आपण अडकलेलो आहोत! गंमत बघा, भगवंतांच्या मनात अचानक, कारणविरहीत एक इच्छा निर्माण झाली की आपण एकातून अनेक व्हावे. या आदिसंकल्पाचा परिणाम म्हणून आपण सर्व जन्माला आलो आणि कर्मे करीत बसलो. पण अडकलेले कोण आहे? आपण. भगवान नाही! हे कसे? ज्याप्रमाणे एखादी श्रीमंत व्यक्ति लांबच्या यात्रेला जाताना आपले सर्व अवजड सामान बैलगाडीत ठेऊन स्वतः मोकळेपणाने घोड्यावर बसून पुढे जाते आणि बिचारे बैल ते दुसऱ्याचे ओझे ओढत बसतो आणि सगळी यात्रा करुन झाल्यावर यात्रेचे पुण्य यजमानालाच मिळते, बैलांना नाही! अशी आपली स्थिती आहे. आणि हे सर्व असूनसुद्धा दयाळूपणाची ख्याती परत भगवंताचीच! हे कसे? याचे मुख्य कारण म्हणजे भगवंतांनी आपणास वरील दिलेला सल्ला होय. वरील श्लोकातून त्यांनी स्वतःच्या मुक्तीचा मार्ग उघडपणे आपणास सांगितला आहे. जन्माला आल्याक्षणापासून आपणास कर्मांच्या कचाट्यात अडकवून ठेवलेले आहे हे जितके खरे तसेच त्यांनी त्यातून सुटायचा मार्गदेखील सांगितला आहे हेसुद्धा तितकेच खरे आहे. अतिशय गुह्य असे म्हणून त्यांनी ज्या मार्गाची प्रशंसा केली होती तो उघडपणे इथे आपल्यासमोर मांडलेला आहे. आता यानंतरसुद्धा जर आपण जन्म-मृत्यूच्या चक्रात अडकलेलोच राहीलो, तर त्याने भगवंतांच्या कृपाळूपणाला बाधा येत नाही हे आपण जाणायला हवे.
वरील श्लोकाचे असे महत्व जाणल्यावर त्यात नक्की काय सांगितले आहे यावर विचार करु. कर्मांच्या बंधनातून भगवान सुटले कारण त्यांची अलिप्तता आणि उदासीनता असे त्यांनी सांगितले आहे. या दोन गोष्टी भिन्न आहेत हे लक्षात ठेवणे जरूरी आहे. उदाहरणार्थ, शेजाऱ्याने स्वतःचा छोटा बंगला मोडून मोठी इमारत बांधण्याचे जे कर्म केले आहे त्यात आपला सहभाग काहीच नाही, त्यापासून आपण अलिप्त आहोत. परंतु त्यामुळे आपल्या घरातील खेळती हवा व नैसर्गिक उजेड कमी होईल का या चिंतेमुळे आपण त्या कर्माबाबत उदासीन नाही. याउलट, कचेरीत वरीष्ठांच्या जबरदस्तीने मनाविरुद्ध असे काम करावे लागते की त्यातून आपणास काहीही फायदा होणार नाही (सर्व श्रेय वरीष्ठांनाच मिळणार!) त्यात आपण अलिप्त नसतो पण उदासीन असतो. या उदाहरणांवरुन “अलिप्त असून उदासीन नसणे” आणि “अलिप्त नसून उदासीन असणे” या दोन्ही गोष्टी घडतात हे दिसते. थोडक्यात सांगायचे झाले तर अलिप्तता कर्मे करीत असताना भगवंताच्या अनुसंधानात आहे आणि उदासीनता कर्मफलांबद्दलच्या संपूर्ण दुर्लक्षामध्ये आहे. यावरुन या दोन गोष्टी स्वतंत्र आहेत हे स्पष्ट होते.
पुढचा (आणि जास्त महत्वाचा) प्रश्न असा आहे की आपल्या दैनंदिन जीवनात कर्म करताना अलिप्तता आणि नंतर त्याम्च्या फलांबद्दलची उदासीनता आणायची कशी? कुठलीतरी एक नवीन साधना या दोन गोष्टींच्या प्राप्तीसाठी सुरु करायच्या आधी जरा विचार करा. आपण केलेली कुठलीही साधनासुद्धा एक कर्मच आहे. ज्याप्रमाणे आपण काट्यानेच पायातील काटा काढतो त्याचप्रमाणे साधनेमार्फत कर्मबंधनातून मुक्त होणे आहे. जर त्या नवीन काट्याचा उपयोग कसा करावा हे कळले नाही, तर एकाच्या ऐवजी दोन काटे पायात घुसतील! साधना करायची कला अशी आहे, की ती करताना इतर व्यावहारिक अपेक्षा तर सोडाच, पण साधनेमुळे माझी जन्म-मृत्यूच्या फेऱ्यातून मुक्ति होईल ही अपेक्षासुद्धा मनात नसली पाहिजे. कारण ही (उच्च) अपेक्षासुद्धा कर्मफलाची आसक्ती दर्शविते. लक्षात घ्या की कर्मफलाची अपेक्षा ठेऊन आपण कर्मबंधनांतून मुक्त होणे अशक्य आहे. साधना करायचे एकमेव कारण म्हणजे साधनेवरील प्रेम हे जर असेल तर आणि तरच आपली साधना एक नवीन बंधन न होता पूर्वकर्मांचे निर्दलन करणारी शक्ति होईल. आयुष्यभर शुष्क व्यावहारिक जीवन जगणाऱ्या माणसाने हे दिव्य प्रेम जीवनात आणायचे तरी कसे हे जाणणे आता आवश्यक ठरते.
याचे उत्तर असे की भगवंतांनी आपल्या हृदयात अशा प्रेमाचा झरा जन्मजात ठेवलेला आहे. आपल्या संकुचित व्यक्तिमत्वाच्या धोंड्याने या झऱ्याचे तोंड बंद झाले आहे. जेव्हा आपली सद्बुद्धी जागृत होते तेव्हा आपल्या व्यक्तिमत्वाचा विलोप होतो आणि आपल्या हृदयात निरंतर असणाऱ्या परंतु सध्या दडलेल्या या निरपेक्ष प्रेमाचा झरा मोकळा होतो हे या प्रश्नाचे उत्तर आहे. ही सद्बुद्धी एकच आहे (पहा : व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह .. ॥गीता ४१:२॥), पण आपल्या आयुष्यात गरजेनुसार ती वेगवेगळे अवतार घेऊन ती प्रगट होते. वरील श्लोकाच्या संदर्भात बघायचे झाले, तर ही सद्बुद्धी आपल्या मनात अलिप्तता व उदासीनता यांच्याबद्दल परम ओढ लागणे या रुपात येते. गीतेमधील हा श्लोक वाचल्यानंतर जर आपल्या मनाची पूर्ण खात्री झाली की प्रत्येक कर्म करताना त्याच्याबद्दल मानसिक अलिप्तता आणि नंतर कायमस्वरुपी उदासीनता असणे अत्यावश्यक आहे, तर आपोआप आपल्या जीवनात एक वेगळा प्रकाश संचरेल. या प्रकाशात दिसणाऱ्या मार्गावर चालणे याशिवाय अजून दुसरे काही करण्याची जरुरी नाही. माउलींच्याच शब्दात सांगायचे म्हणजे:“जैसी दीपकळिका धाकुटी । परी बहु तेजाते प्रकटी । तैसी सद्बुद्धी हे थेकुटी । म्हणो नये ॥ ज्ञा. २३८:२। ।” कुठल्याही गोष्टीची सुरुवात एका छोट्या उपक्रमातूनच होते. उदाहरणार्थ, आळंदीहून पंढरपूरला पायी चालत जाणे या वारीची सुरुवातदेखील विठ्ठलाच्या नामाचा गजर करीत एक छोटे पाऊल घेण्यानेच होते, २५० कि.मी. चालायचे आहे म्हणून आपण लांब उड्या मारत प्रवास सुरु करीत नाही! त्याचप्रमाणे, प्रकृतीच्या तावडीतून सुटणे हे जीवनातले सर्वात मोठे कर्मदेखील अलिप्तता आणि उदासीनता यांबद्दलची भिती जाण्याच्या छोट्या उपक्रमातूनच होते.
अशा रीतीने, वरील श्लोकातून आपणापुढे प्रकृतीच्या कचाट्यातून सुटण्याचा एक सोपा मार्ग दिसला आहे. तो म्हणजे व्यावहारिक कर्मांबद्दलची अलिप्तता व उदासीनता याबद्दल आपल्या मनात प्रेम जागृत होणे. या प्रेमाच्या सुखवर्षावाखाली आपली वाटचाल सुरु झाली की आपोआप आपली अवस्था अशी होईल की “देखे अखंडित प्रसन्नता । आथी जेथ चित्ता । तेथ रिगणे नाही समस्ता । संसारदुःखा ॥ ज्ञा.३३८:२॥” मग आणखी काय करावयाला हवे?
॥ हरि ॐ ॥
Shreedhar यांनी पोस्ट केले 