॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥
हे असो दिठी जयावरी झळके । की हा पद्मकरु माथा पारुखे ।
तो जीवचि परी तुके । महेशेंसी ॥ ज्ञानेश्वरी ९:१० ॥
आपण स्वतःला अनेक रुपांत बघतो आणि ज्यावेळी जे रुप जागृत असते त्यानुसार जगत असतो. उदाहरणार्थ, मी स्वतःला कधी मुलगा, पति, पिता, शिक्षक, विद्यार्थी, मित्र इत्यादी रुपांत बघतो आणि कालानुसार त्या प्रत्येक रुपानुसार वर्तन करायचा प्रयत्‍न करतो. कुठल्यातरी रुपांना मी प्राधान्य देतो आणि स्वतःचे जीवन यशस्वी आहे असे समजण्यास त्या मीच महत्वाच्या ठरविलेल्या रुपांनुसार माझी प्रगती आहे की नाही हे बघतो. या वस्तुस्थितीमुळे दोन भिन्न व्यक्तींची अर्थपूर्णपणे तुलना करणे अवघड होते. उदाहरणार्थ, कुणी शिक्षणाला प्राधान्य दिले त्याची आणि तेंडुलकरची तुलना कशी करायची? सचिन तेंडुलकरने क्रिकेट खेळण्याला महत्व दिले आहे आणि दुसऱ्या व्यक्तीने आपल्या नावामागे किती शैक्षणिक पदव्या आहेत यावर. कुठल्या पातळीवर या दोघांची तुलना करायची? अशा भिन्न प्रवृत्तींच्या माणसांची तुलना करण्यास आपण एखादा मानदंड घेतो आणि त्याच्या आधारावर कोण श्रेष्ठ हे ठरविण्याचा प्रयत्‍न करतो. उदाहरणार्थ प्रसिद्धी आणि श्रीमंती यावर बघायचे झाले तर सचिन तेंडुलकर शैक्षणिक क्षेत्रातील कुठल्याही माणसापेक्षा अनेक पटीने श्रेष्ठ आहे. त्याने बारावीची परीक्षासुद्धा पास केली नाही आणि दुसरा एखाद्या जटील विषयात डॉक्टरेट आहे हा फरक या मानदंडामध्ये महत्वाचा ठरत नाही. वस्तुस्थिती अशी आहे की समाजामध्ये प्रत्येक व्यक्तीने कळत वा नकळत आपल्या अनेक अस्तित्वांमध्ये कुठल्यातरी एक-दोन अस्तित्वांना महत्वाचे मानलेले आहे. अशा व्यक्तीची कुणा दुसऱ्याशी खऱ्या अर्थाने तुलना करायची असेल तर दोघांना एकाच रुपांत बघणे अत्यावश्यक आहे. नाहीतर आपण काढलेल्या निष्कर्षांत अर्थ रहात नाही. हे सर्व विवेचन करण्याचे कारण असे की सद्‌गुरुंचे महत्व स्पष्ट करण्यास वरील ओवीत ज्ञानेश्वर महाराज सामान्य जीवाची भगवान शंकराबरोबर तुलना करीत आहेत. ते म्हणत आहेत की “ज्या कुणा सामान्य जीवावर सद्‍गुरुंची कृपादृष्टी पडते आणि ज्याच्या माथ्यावर ते आपला वरदहस्त ठेवतात तो जीव आपले सामान्यत्व सोडून भगवान शंकरापेक्षाही श्रेष्ठ ठरतो.”
वरील तुलनेत गुरुंची कृपा प्राप्त झालेला मनुष्याची तुलना करण्यास भगवान श्रीशंकर घेतले आहेत. वरील विचारसरणीनुसार या तुलनेत तथ्य बघण्यास आपणांस शंकरांनी आपल्या जीवनात काय महत्वाचे ठरविले आहे हे बघायला हवे. आणि त्या पातळीवरच आपण बघायला हवे की सत्शिष्य मोठा की शंकर मोठे. शंकराने स्वतःच्या जीवनात काय महत्वाचे ठरविले आहे हे बघण्यास त्यांना संपूर्ण ओळखणाऱ्या व्यक्तीचा आधार म्हणजेच संतांच्या साहित्याचाच आधार आपण घेऊ शकतो, त्याशिवाय दुसरा पर्याय नाही. नाथमहाराज भागवतात म्हणतात “सांडोनिया पदाभिमान । अंगे सदाशिवु आपण । नित्य वसवी महास्मशान । भगवद्भजनी निजनिष्ठा ॥ ए.भा. १८२:३॥” श्रीज्ञानेश्वरीतही अनेकवेळा असे संदर्भ आले आहेत की भगवान शंकरांना श्रीकृष्णांच्या गीतेतील तत्वज्ञानावर निरंतर ध्यान करणे प्रिय आहे. त्यामुळे वरील ओवीचा अर्थ आपण असा घ्यायला हवा की “गुरुंच्या कृपाकटाक्षाने अतिशय सामान्य जीवालाही परमार्थाचे संपूर्ण ज्ञान होते.” हे ज्ञान निव्वळ बौद्धीक नसते तर शिष्याच्या नसनसात भिनलेले असते. त्याच्या प्रत्येक क्रियेतून ते स्पष्टपणे गोचर होते. अशा माणसापुढे मदनदेव आले तर तो त्यांना भस्म करीत नाही कारण स्वतःच्या कामनांमध्येही सत्शिष्याला भगवंत दिसत असतो. मग त्यांचा कोळसा तो कसा करु शकेल? स्मशानात वास्तव्य करण्याची त्याला गरज भासत नाही कारण स्वतःच्या घरातही तो निव्वळ अतिथीसारखा नव्हे तर भिंतीवर लटकवलेल्या पूर्वजांच्या फोटोसारखा रहात असतो! (म्हणजे काय, तर घरात त्याच्यासमोर सर्व व्यवहार होत असतात, त्यानेच पूर्वी सांगितलेल्या नियमांचे पालन परीस्थितीनुसार होत असते पण याला त्याची जाणीवसुद्धा नसते.) तो आपल्या स्वरुपात नित्य स्थिर असतो. त्यामुळे भगवंतांची भक्तीसुद्धा त्याला वेगळी करावी लागत नाही कारण तो स्वतः त्यांच्यातच कायमस्वरुपी लीन झालेला असतो. सांगा, आहे की नाही ही अवस्था श्रीशंकरांपेक्षा श्रेष्ठ!
आता, गुरुकृपेने ही अवस्था कुठल्या प्रक्रीयेनुसार प्राप्त होते यावर थोडा विचार करुन आपण थांबू. माणसाला एखाद्या मादक द्रव्याची वा वस्तूची सवय झाली की ती मोडणे अशक्यप्राय असते हे आपण जाणतो. घर सोडून एखाद्या व्यसनमुक्तीकेंद्रात जाऊन तेथील उपचार सहन करावे लागतात तेव्हा कुठे आपण स्वतःच लावून घेतलेली सवय मोडते. तरीसुद्धा ती संपूर्णपणे गेली आहे हे आपण ठामपणे सांगू शकत नाही. काही काळाने, ती परत आपले डोके वर काढू शकते! परंतु आपल्या नकळत व्यवहारातील कुठल्याही पदार्थांच्या सवयींना पुरून उरेल अशी एक सवय आपण लावून घेतली आहे त्याचे संपूर्ण निराकरण गुरुसान्निध्याने, त्यांनी सांगितलेल्या साधनेने होते. ती सवय म्हणजे आपल्या समोर या जगात जे काही होत आहे त्यातून अर्थ शोधण्याचा प्रयत्‍न करणे होय! समोर घडलेली घटना आहे तशी स्वीकारणे आपणांस आवडत नाही. त्या घटनेकडे चिकीत्सक नजरेने बघितल्याशिवाय आपणांस चैन पडत नाही. स्वतःला व्यावहारीक जीवनात मोठे करण्यासाठी या सवयीचा खूप फायदा होतो या संदेह नाही पण यातूनच आपल्या मनात काही वस्तूबद्दल अढी निर्माण होते तर काही घटना वा व्यक्तींबद्दल प्रेम. स्वतःची “समदृष्टी” नष्ट होऊन द्वैतात अडकण्याचे मुख्य कारण आपली ही सवय आहे. का म्हणून शंकरांनी मदनाला जाळले? स्मशानात वास्तव्य केले? कारण कुणाबद्दल अढी आणि कुणाबद्दल प्रेम निर्माण झाले म्हणून, हो ना? आपल्यामधील समोर घडलेल्या घटनांना आहे तसे स्वीकार करुन पुढे न जाण्याची सवय इतकी दृढ झाली आहे की ती स्वतः काढून टाकणे असंभव आहे. भगवंतांनीच सर्व विश्व निर्माण केले आहे असे आपण मानतो आणि त्याचवेळी काही वस्तू/घटना/व्यक्ती चांगल्या व काही वाईट असेही ठरवितो! ज्या पायावर हा भेदभाव आपल्या मनात निर्माण होतो तो पाया म्हणजे आपले एखादे व्यक्तिमत्व. त्या व्यक्तिमत्वाच्या आधारावरच आपण चांगले-वाईट याचा निर्णय घेतो. जेव्हा गुरुकृपेने आपण सर्व व्यक्तिमत्वांपलिकडील आपल्या निर्गुणी अस्तित्वात स्थिर होतो तेव्हा आयुष्यातील द्वैत निर्माण करण्याचे आपली सवय नष्ट होते. द्वैतातील आनंद उपभोगायच्या व्यसनातून आपली मुक्तता होते. चित्ताच्या चंचलतेमध्ये झिंगलेल्या आपल्या आयुष्यात निरव शांतता येते. ज्याप्रमाणे एखाद्या राजापुढे भालदार-चोपदार वर्दी देण्याचे काम करतात, त्याचप्रमाणे चित्तामध्ये शांतता भगवंतांच्या आगमनाची वार्ता देण्याचे काम करते. या घोषणेचा अनुभव मिळणे यापेक्षा आणि आनंददायी काय आहे? श्रीशंकरसुद्धा याच स्थितीच्या शोधात आहेत!
॥ हरि ॐ ॥
