॥ ॐ श्री सच्चिदानंद सद्‌गुरु माधवनाथाय नमः ॥
सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम्‌ ।
कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम्‌ ॥ ७:९ ॥
नवव्या अध्यायातील सहाव्या श्लोकातून भगवंतांनी अर्जुनाला असे सांगितले की या जगातील यच्चयावत जीव माझ्या निर्गुण रुपी वातावरणात पृथ्वीवरील हवेप्रमाणे भ्रमण करीत आहे. हवेच्या प्रभावाखाली धूळीचा कण वातावरणात कितीही उंच गेला तरी कालांतराने तो परत पृथ्वीवरच येतो. अगदी त्याचप्रमाणे सर्व भूतांची अवस्था होते हे स्पष्ट करण्यास भगवान या श्लोकात असे म्हणत आहेत की “अर्जुना, शेवटी या जगातील सर्व जीव शेवटी माझ्या प्रकृतीतच विलीन होतात आणि योग्यवेळ आली की परत जन्म घेऊन आपले आयुष्य व्यतीत करतात.”
भगवद्गीतेचा उद्देश्य काय आहे? ढोबळपणे बघितले, तर अर्जुनाच्या मनातील युद्ध लढण्याबाबतचा संदेह दूर करणे असा दिसतो. परंतु माऊलींच्या दृष्टीने बघितले तर “श्लोकाक्षर द्राक्षलता । मांडव जाली आहे गीता । संसारपथश्रांता । विसंबावया ॥ १६७०:१८ ॥ ” म्हणजे काय, तर सर्वांना व्यावहारीक मनःस्तापांतून शांति मिळावी याकरीता भगवंतांनी गीता सांगितली आहे. प्रत्येकाला वेगवेगळ्या व्यावहारीक अडचणी आहेत. कुणाला पैसे कसे कमवायचे याची विवंचना आहे, तर कुणी जमविलेले पैसे कसे आपल्याकडेच राहतील याच्या काळजीत आहे. एकजण पुत्रप्राप्तीकरता प्रयास करत आहे तर दुसरा पुत्राचे चांगले संगोपन करु शकू का नाही या चिंतेत आहे. जर प्रत्येकाला स्वतःच्या विवंचनेतून सुटायचे असेल, तर गीतेचा अभ्यास प्रत्येक साधकाचा एकदम व्यक्तिगत होतो. एखाद्या शालेय विषयांप्रमाणे पुस्तकी रहात नाही. त्यामुळे भगवद्गीतेचा मला जो वैयक्तिक लाभ होईल तोच लाभ बाकी अभ्यासकांना होईल असे नाही. या वस्तुस्थितीतही एक गोष्ट सर्वांना समान आहे. ती म्हणजे सुखप्राप्ती. निरनिराळ्या रोग्यांनी आपापल्या रोगाप्रमाणे वेगवेगळे औषध घेतले तरी सर्वजण निरोगी या एकाच अवस्थेला पोहोचतात, तसेच गीतेचा वैयक्तिक अर्थ वेगळा निघाला तरी स्वतःला समजलेल्या अर्थाप्रमाणे जीवन व्यतीत केल्यास सर्वांना एकाच शाश्वत सुखाचा अनुभव येतो.
आत्तापर्यंतच्या आयुष्यात आपणास अनुभवायला मिळालेले कुठले सुख शाश्वत आहे? पहिली गोष्ट म्हणजे आपली सुखाची व्याख्या “आत्तापर्यंत जे काही आपण दुःख म्हणून मानत आलो आहोत त्यापासून सुटका” अशी असल्याने सुख ही वस्तू अतिशय सापेक्ष आहे, प्रत्येक व्यक्तिवर अवलंबून आहे. ( निरोगी अवस्था म्हणजे शरीरातील सर्व ग्रंथी व अवयव आपापले काम सुरळीतपणे करीत असणे होय. आपणा सर्वांनाच ही समान व्याख्या लागू आहे. सुख ही कल्पना अशी नाही.) याशिवाय आपण दुःख म्हणजे काय ही व्याख्या बदलली की सध्याचे सुख नष्ट होते. उदाहरणार्थ, जो सतत भुकेला आहे, त्याला दररोज व्यवस्थित भोजन मिळणे हे सुख होते. पण त्याच माणसाच्या दररोजच्या जेवणाची तरतूद झाली की नुसते जेवण मिळून त्याला सुख मिळत नाही नाही तर जेवायला कुठले पदार्थ मिळतात यावर सुख अवलंबून राहते. गर्दभासमोर गाजर टांगते ठेवून मालक त्याला सतत कामाला लावतो त्याचप्रमाणे आपली सुखाची संकल्पना सतत बदलत राहून आपण निरंतर सुखाच्या मागे धावत असतो. सुखाच्या आपल्या या व्याख्येतच अशाश्वतता भरलेली आहे. आपल्या या क्षणिक सुखामागे धावण्याच्या अवस्थेलाच संतांनी “भवरोगी”, “संसारश्रांत”, “अज्ञानी” इत्यादी नावांनी संबोधिले आहे. अशा परीस्थितीत भगवद्गीता आपणा सर्वांना शाश्वत सुख कसे देऊ शकते हे बघणे जरुरी आहे.
वर आपण बघितले की आपली सुखाची संकल्पना भोगलेल्या दुःखांवर म्हणजेच आत्तापर्यंत आपणांस आलेल्या अनुभवांवर अवलंबून आहे. आणि स्वतःच्या इच्छांच्या आत्यंतिकेवर आलेल्या अनुभवांपासून किती खोल धडा घ्यायचा हे ठरत असते. उदाहरणार्थ, लहानपणी पतंग विकत घ्यायला माझ्याजवळ पैसे नव्हते (आणि मला पतंग उडवायची अतिशय हौस असेल) तर या वरकरणी अतिशय क्षुल्लक वाटणाऱ्या अनुभवाच्या जोरावर पैसे जवळ असले म्हणजे सुख असे माझे मन ठामपणे ठरवू शकते. याउलट जर माझी कुठलीही इच्छा अतिशय प्रबळ नसेल तर इच्छांची अपूर्तता हे दुःख रहात नाही. आणि दुःखच नसेल तर सुख म्हणजे काय हे नक्की ठरवायला माझ्याकडे काही उपाय रहात नाही. अशावेळी जे काही घडेल त्याला आपण विनाआक्रोशे सामोरे जातो. आयुष्य असेच आहे याचा स्वीकार करतो. उदाहरणार्थ, जिवंत राहण्यास दरक्षणी श्वास घेणे जरुरी आहे या कायमच्या बंधनाबद्दल कोण दुःख करतो?! श्वास घेतल्यावाचून जगायला हवे ही इच्छा माझ्यात प्रबळ नाही म्हणून निरंतर श्वास घेण्याचे जे कष्ट होतात त्याचे कधीच दुःख होत नाही! भगवद्गीतेचा आपणांस शाश्वत सुख देण्याचा मार्ग म्हणजे यातील श्लोकांवर चिंतन आणि मन केल्यास (स्वानुभूतीने, निव्वळ पुस्तकी अर्थाने नव्हे!) आपल्या मनातील आत्यंतिक इच्छा नष्ट होऊ लागतात. शेवटी दुःख उत्पन्न होईल अशी शक्यताच रहात नाही आणि या अवस्थेला “शाश्वत सुखी” असेच म्हणायला हवे.
वरील श्लोकातून भगवान श्रीकृष्ण आपल्या हातात असे एक शस्त्र देत आहेत की ज्यामुळे आपण मनातील इच्छांच्या जंजाळाचा छेद करु शकतो. जर श्लोकात सांगितल्याप्रमाणे सर्व विश्व प्रकृतीच्या नियमांप्रमाणे वर्तन करीत आहे तर माझ्या जीवनातील घटनासुद्धा माझ्याच पूर्वकर्मांचे फल म्हणून सामोऱ्या आल्या आहेत हे स्पष्ट व्हायला लागते. म्हणजे काय, तर निव्वळ आपणच स्वतःवरील आपत्तींना कारणीभूत आहोत हे सत्य दिसायला लागते. जर स्वतःच्याच पायावर आपण कुऱ्हाड मारली तर आपण दुःख “घाव घालायची बुद्धी का झाली?” यावर करतो, झालेल्या जखमेबद्दल नाही!! त्याचप्रमाणे वरील श्लोकावर चिंतन व मनन केले तर जीवनातील सर्व घटनांना माझेच संचित कारणीभूत आहे हे कल्पना आपणांमध्ये इतकी दृढ होईल की समोरील घटनांवर दुःख करण्यापेक्षा परत चूक करु नये असा आपला दृष्टीकोन राहील. या श्लोकामुळे असे जाणविते की आपले सध्याचे अस्तित्व म्हणजे दुसरे काही नसून आपल्याच पूर्वसंचितातील काही कर्मांचे फल भोगण्यास प्रकृतीने निर्माण केलेली एक व्यक्ती आहे. त्यामध्ये स्वतःच्या इच्छांची भर आपण घातली तर या देहाचे पतन झाल्यावर त्यांचे फल भोगण्यास परत एक व्यक्ती (ज्याला आपला पुनर्जन्म म्हटले पाहिजे) निर्माण होणार आहे आणि हे चक्र कल्पांतापर्यंत चालणार आहे. यातून सुटण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे मनातील सुखाच्या कल्पनांचा नाश होणे होय, स्वतःच्या व्यक्तिमत्वाचा ऱ्हास होणे होय. वरील श्लोकातील मननामध्ये ही ताकद आहे. म्हणूनच माऊली या श्लोकाचे वर्णन करताना म्हणते “म्हणोनि ये निद्रेची वाट मोडे । निखळ उद्बोधाचेंचि आपणपें घडे । ऐसे वर्म जे आहें फुडे । ते दावो आतां ॥ ९६:९ ॥” आपले अस्तित्व या जगाच्या प्रारंभापासून निर्माण झालेले आहे आणि सध्याचा जन्म म्हणजे या अस्तित्वाच्या प्रवासाचा केवळ एक टप्पा आहे ही वस्तुस्थिती आहे. आणि या सत्याला विसरून आत्ताच्या जन्मावरच प्रेम करणे ही आपली निद्रा आहे. वरील श्लोकाच्या अभ्यासाने ही निद्रा लवकरात लवकर मोडू दे अशी माऊलींच्या चरणीं प्रार्थना!
॥ हरि ॐ ॥
Shreedhar यांनी पोस्ट केले 